Công và tội của họ Nguyễn Gia Miêu (1)

Công mở nước của các chúa Nguyễn

Phải thấy cả đầu, mới rõ đầu đuôi. Trước khi ôn việc làm của các chúa Nguyễn, phải ôn sự nghiệp mở nước của các triều đại xưa.

Chiêm Thành từng cường thịnh ngang ngửa với Đại Việt. Cuối đời Đinh, nhân nước ta có nội biến, quân Chiêm đã định ra đánh úp kinh đô Hoa Lư. (ĐDA-1) Chiêm Thành là một vấn đề to đến nỗi sau đó, triều đại nào cũng có vua phải ngự giá thân chinh phương nam: Lê Hoàn, Lý Thái Tông, Lý Thánh Tông, Trần Thái Tông, Trần Anh Tông, Trần Duệ Tông, Lê Thánh Tông. Đại tướng như Lý Thường Kiệt cầm quân ra trận thì không kể. Và không phải cứ đi đánh là thắng, mà có thể thua to đến nỗi chết cả vua (Trần Duệ Tông)! Cũng không phải là chỉ có ta vào đánh Chiêm, mà Chiêm cũng ra đánh ta, trước sau xâm phạm bờ cõi Việt 43 lần!(TNT) Mới hồi thế kỷ mười bốn, Chế Bồng Nga đã “ra vào nước Nam ta như đi vào chỗ không người”, ba lần đốt phá Thăng Long.(TTK) Năm 1470 Lê Thánh Tông mang 26 vạn quân nam chinh đại thắng, mở đất dứt khoát đến đèo Cù Mông và chia phần còn lại của Chiêm Thành thành ba “nước” rất nhỏ.(ĐDA-1). Từ đây, vương quốc kình địch một thời của ta chỉ là ba cái bóng mờ đợi tan!

Việc bành trướng tiếp theo của các chúa Nguyễn cơ bản là thực hiện kế sách “tằm ăn dâu”, “dân đi trước, làng nước theo sau”, rồi quân theo vào đàn áp kháng chiến yếu ớt, chính thức hóa việc lấn đất, làm công tác bình định, chứ hoàn toàn không phải dùng đến vũ lực to lớn như các thời trước. Năm 1611, Nguyễn Hoàng cho quân chiếm nước Hoa Anh mở vùng đất bây giờ là tỉnh Phú Yên. Đến năm 1697 thì ta lấy xong toàn bộ Chiêm Thành.

Việc mở Nam bộ hoàn thành năm 1759, và diễn tiến đại khái cũng như trên, tức nặng về phát triển kinh tế hơn hẳn chinh phục quân sự. Sở dĩ tránh được dụng binh qui mô trong đợt Nam tiến chót này, ấy là nhờ ta đã gặp ba cái may mắn thật là đặc biệt.

Cái may thứ nhất là nước Chân Lạp đang mạt vận. Hoàng tộc lủng củng hết sức nặng nề, đua nhau rước quân Việt vào giúp giành ngôi báu, kẻ được ngôi cắt đất làm quà tạ chúa Nguyễn. Ta có thể can thiệp rất dễ dàng, bởi binh lực Chân Lạp bấy giờ vô cùng suy nhược. Vì quân Xiêm cũng vào can thiệp, ta nhiều lần đụng độ với Xiêm, nhưng không trên một qui mô gần so sánh được với chiến sự Đại Việt - Chiêm Thành trước kia.

Cái may thứ hai là Thủy Chân Lạp (tức Nam bộ) là đất tương đối kém giá trị đối với Chân Lạp, do đó mới bị cắt làm quà dễ dàng. Vì một số lý do lịch sử và địa lý, tuy sau khi Phù Nam diệt vong thì chính thức thuộc về Chân Lạp nhưng đất ấy rút cuộc chưa bao giờ có nhiều người Chân Lạp ở và việc khai thác tài nguyên cũng hạn chế nên không trở thành một nguồn lợi quan trọng. Người Chân Lạp sống đông nhất ở vùng Ba Thắc (Sóc Trăng), Cần Thơ, Trà Vinh, nhưng họ chọn ở “trên đất giồng cao ráo” chứ không xuống sình lầy mênh mông mà khai khẩn cho thành ruộng vườn (SN), và dân số tổng cộng cũng không bao nhiêu: “Khi lưu dân Việt và vong thần người Hoa đến đây vào thế kỷ 17 (thì miền Tây) là vùng đất hoang, (chỉ có) một số ít người Khmer lưu trú”.(HVT) Nhờ họ “để dành” cái công khai phá vỡ hoang lại cho tổ tiên ta, mà Sơn Nam mới có “chuyện” để viết nên Lịch sử khẩn hoang miền Nam!

Cái may thứ ba trong việc mở Nam bộ tình cờ vừa được nhắc tới trong câu văn trích trên. Nhờ một số quan nhà Minh không chấp nhận triều Thanh, bỏ Trung Quốc chạy xuống phía nam lập nghiệp, mà kinh tế ở một số địa phương thuộc Thủy Chân Lạp đã sớm phát triển. Những địa phương này rồi được dâng cả cho chúa Nguyễn. Tự dưng có người ở xa chạy qua bỏ công của ra mở mang đất, xong đem hiến cho mình, chẳng tuyệt vời sao!

Tội diệt văn hóa Việt Nam của các chúa Nguyễn

Nước thì phải có văn hóa riêng mới đáng là nước. Đáng giữ khi bị người ta chực lấy, đáng giành lại khi bị lấy mất. Tự hào văn hóa trước các chúa Nguyễn đã tiềm tàng trong câu thơ Lý Thường Kiệt, hiển hiện trong Bình Ngô đại cáo, sau các chúa Nguyễn lại hiển hiện trong lời hịch kêu gọi đánh quân Thanh của vua Quang Trung, “Lời kêu gọi Hội Quốc Liên” (1926) của Nguyễn Ái Quốc. Thế mà các chúa Nguyễn đã tiến hành tiêu diệt văn hóa Việt Nam! Cụ thể, là bỏ văn hóa Việt, theo văn hóa Tàu.

Hành động “bỏ, theo” đã được tiến hành đối với ít nhất hai biểu hiện căn bản của văn hóa dân tộc. Biểu hiện thứ nhất là một nét bản địa độc đáo của kiến trúc cộng đồng Việt Nam. Biểu hiện thứ hai là trang phục Việt Nam.

Nét kiến trúc cộng đồng bị thay là cái góc mái đầu đao. Hồi năm 1933 Nguyễn Trọng Thuật trong một chuyến đi thăm phía nam có để ý: “Từ Hà Tĩnh trở ra (…) kiểu đình miếu (…) một lối như ngoài bắc. Còn từ Quảng Bình trở vào nam thì (…) bốn góc mái đều cộc, chứ không (...) cong vút lên” và nêu cách giải thích: “Từ hồi Trịnh Nguyễn giao tranh, các chúa Nguyễn bắt đầu cải tục cho khác với ngoài bắc”.(NTT) Đây là đổi văn hóa, bỏ Việt theo Tàu! Bởi “cộc” là truyền thống Tàu, “cong vút” là truyền thống Việt tộc. Chuyện này chúng tôi sẽ trình bày rõ ràng trong một bài viết riêng. Ở đây xin chỉ trích dẫn lời nhà Hán học H. Maspéro: “Nóc và mái nhà của người Trung Hoa bằng thẳng”(HM) và lời nhà khảo cổ J.Y. Claeys: “Người ta có thể nói mà không cần dè dặt (...) rằng nóc oằn, mái cong lên, ở bên Tàu là do bắt chước người Cổ Mã Lai (một đại chủng trong đó có Việt tộc, xem ĐDA-2), còn ở xứ An Nam thì đó là cái gì còn sót lại của cổ tục bổn xứ”.(JYC) Sở dĩ ở bên Tàu cũng có góc mái cong, đó là do từ đời Đường, Hoa tộc bắt đầu bắt chước nét kiến trúc đặc thù của Việt tộc, khởi sự ở Hoa Nam rồi lan dần lên Hoa Bắc, nhưng nơi đất gốc của Hoa, “cộc” vẫn tiếp tục là chủ đạo, có cong thì nói chung cong ít thôi.

Chắc do ít gặp sự chống đối mạnh mẽ của đông đảo nhân dân, việc thay góc mái đầu đao bằng góc mái cộc đã thực thi được triệt để, đến nỗi ở phía nam bây giờ nhiều người tưởng đó mới là kiến trúc truyền thống Việt Nam!

Về việc bỏ đồ Việt mặc đồ Tàu, tội bắt đầu với Võ Vương Nguyễn Phúc Khoát: “Vào khoảng năm 1744 chúa Võ Vương  bắt (…) cải cách y phục (...) theo lối quần áo của người Tàu”.(ĐDA-3) Cụ thể, “buộc quan dân phải ăn mặc theo sách Tam tài đồ hội (...) là bộ bách khoa từ điển bằng tranh, xuất bản đời Minh”!(TGC) Dân tự ý bắt chước là một chuyện. Người cai trị bắt dân bắt chước là một chuyện khác, hình như độc đáo trong lịch sử thế giới. Nhà Lê chỉ Hoa hóa triều đình, Nguyễn Phúc Khoát muốn Hoa hóa đến tận dân.

Cái gì đã xui Võ Vương làm chuyện khác thường? Để ý tới Nguyễn Phúc Khoát thì họ Nguyễn mới xưng chúa. Xưng cho bằng Trịnh. Xưng xong liền cố làm cho văn hóa Đàng Trong khác Đàng Ngoài. Nhưng đó mới là một động cơ. Động cơ nữa là tình cảm quý trọng đặc biệt dành cho người Tàu. Cái nhận xét của Sơn Nam: “Huê kiều (...) là hậu thuẫn kinh tế cho Nguyễn Ánh”, nó đúng cho toàn thể Đàng Trong và từ lâu trước Nguyễn Ánh. Chúa Đàng Trong kỵ Đàng Ngoài quý “Huê” đã khiến dân Đàng Trong phải cởi váy mặc quần!

Phía nam đất nước đang trên đường hóa Tàu thì nội bộ Nguyễn lủng củng. Trịnh thừa cơ đánh vào, năm 1776 thắng Nguyễn. Lê Quý Đôn vào tham gia tiếp quản Thuận Hóa, có viết kể: “Tôi được sai làm Tham thị quân vụ (...) giúp việc (cho) trấn phủ (...) Vào đến nơi thì (thấy) quan dân (Ðàng Trong) ăn mặc lạ kiểu (...) Tôi cùng đồng liêu (quyết định) đổi bỏ lối ăn mặc dị dạng để theo chế độ quốc triều”.(LQĐ)

Nhưng bể dâu chưa dứt, rút cuộc họ Nguyễn lại được nắm quyền cai trị nước mà tiếp tục thực hiện chủ trương Hoa hóa tận dân của mình.

Bốn tội của Nguyễn Ánh

Sự nghiệp của Nguyễn Ánh có thể tóm lại bằng ba chữ: chống Tây Sơn. Vậy Tây Sơn là thế nào?

Trong Việt Nam sử lược, Trần Trọng Kim viết: “Anh em (Tây Sơn) đối với họ Nguyễn là cừu địch, nhưng mà đối với nước Nam (…) là (…) anh hùng lập thân trong lúc biến loạn (...) Vua Chiêu Thống (…) đi sang kêu cầu bên Tàu (…) Nước Nam ta, bề ngoài tuy chưa mất hẳn, nhưng kỳ thật đã vào tay người Tàu rồi (…) Nước đã mất, thì phải lấy nước lại, ông Nguyễn Huệ mới lên ngôi hoàng đế (...) đánh một trận phá hai mươi vạn quân Tàu (...) Tưởng từ xưa đến nay nước ta chưa có võ công nào lẫm liệt như vậy (…) Lấy công lý mà suy thì vua Quang Trung Nguyễn Huệ là một ông vua cùng đứng ngang vai với vua Đinh Tiên Hoàng, vua Lê Thái Tổ, mà nhà Nguyễn Tây Sơn cũng là một nhà chính thống như nhà Đinh và nhà Lê vậy”. Hoàng Xuân Hãn thì nói: “Quang Trung (...) Cái công đánh bạt Tôn Sĩ Nghị ở Thăng Long, cái công ấy rất to. Bởi vì nếu Tôn Sĩ Nghị không thua, để cho nhà Lê tiếp tục thì tự nhiên nhà Lê sẽ ở dưới quyền vua Thanh. Cái đó chắc chắn (...) Công ấy rất to”.(HXH)

Tây Sơn là thế. Thế thì cái việc Nguyễn Ánh nhờ vua Quang Trung chết sớm và nhờ Pháp giúp mà thắng Tây Sơn, thống nhất đất nước, chỉ là tranh giành quyền lực thắng lợi chứ không phải là công trạng đối với nước. Đã không có công, trong lúc tranh giành, Nguyễn Ánh lại phạm đến bốn tội to. Dân tộc Việt Nam không chấp nhận cái trò “cõng rắn cắn gà nhà”. Nguyễn Ánh trước cõng rắn Xiêm sau cõng rắn Pháp, hai tội này ai nấy đều biết. Nhưng còn hai tội nữa mà tất cả mọi người cũng cần phải biết.

Tội thứ ba chép trong Đại Nam thực lục: “(Nguyễn Ánh) nghe quân Thanh đánh Tây Sơn, sai Phạm Văn Trọng đem thư đi Quảng Đông và lấy năm mươi vạn cân gạo giúp. Ghe bị chìm”. Giúp Thanh đánh Tây Sơn tức là mong Thanh thắng, là chấp nhận Bắc thuộc, là phản quốc!!! Tại sao Nguyễn Ánh ủng hộ ngoại bang âm mưu chiếm nước mình? Dĩ nhiên vì chống Tây Sơn. Ngoài ra, còn vì cái truyền thống sùng bái Trung Quốc của dòng họ mình. Từ tự đồng hóa với người đến chấp nhận nước mình hóa thành một phần của nước người, đâu có xa! Hiển nhiên đối với Nguyễn Ánh, làm chúa Đàng Trong hay làm quan cai trị nửa phía nam của An Nam thuộc Tàu, cũng vậy thôi!

Tội thứ tư, Việt Nam sử lược ghi: “(Năm 1817) tàu binh (...) của nước Pháp vào cửa Đà Nẵng. Quan thuyền trưởng (...) nói rằng Pháp Hoàng Louis XVIII sai sang xin thi hành những điều ước (…) ký năm 1787 về việc nhường cửa Đà Nẵng và đảo Côn Lôn. Vua Thế Tổ sai quan ra trả lời rằng những điều ước ấy nước Pháp trước đã không thi hành thì nay bỏ, không nói đến nữa”. Vậy là Nguyễn Ánh đã hứa cắt đất làm quà tạ cho Pháp!

Công và tội của vua Gia Long (1802-1820)

Sau khi trở thành vua, Nguyễn Ánh lại phạm tội cắt đất biếu ngoại bang. Lần này diện tích đất bị cắt lớn hơn rất nhiều và quyết định đã được thực thi, làm thay đổi hẳn hình thể nước ta về phía bắc.

Đại Nam nhất thống chí chép: “Trấn Ninh (…) Bản triều đầu đời Gia Long (…) nước Vạn Tượng có công đánh giặc, do đó đem đất này cho Vạn Tượng (…) Trấn Biên (…) Bản triều đầu đời Gia Long (…) đem đất này cho Vạn Tượng (…) Trấn Định (…) Bản triều đầu đời Gia Long (…) đem đất này cho Vạn Tượng (…) Trấn Tĩnh (…) Bản triều đầu đời Gia Long (…) đem đất này cho Vạn Tượng”. Đem so bản đồ phía bắc nước ta đời Lê (ĐDA-4) với bản đồ nước Lào bây giờ, thấy bốn “Trấn” này đại khái là tỉnh Xiêng Khoảng, một phần tỉnh Hủa Phăn, một phần tỉnh Bô Ri Khăm Xay (vốn thuộc vào tỉnh Khăm Muộn), với tổng diện tích khoảng gấp ba lần Thanh Hóa!

Tiền triều khó nhọc lập vũ công mở nước ở phía tây, Lê Thánh Tông phải thân chinh, để “bản triều” đem tạ đi hết cả! Vạn Tượng đánh “giặc” nào? Dĩ nhiên Tây Sơn. Không phải vào sâu đánh, chỉ là thừa cơ nước ta có nội chiến mà toan chiếm các vùng xa. Công “Tượng” đối với Gia Long so với công chúa Nguyễn đối với vua Chân Lạp trước kia không đáng kể, nhưng hẳn vì thiển cận không biết quý đất nên Gia Long cũng noi gương Chân Lạp mà cho quách cho đỡ phải lo giữ!

Trần Trọng Kim chắc do nể “bản triều” mà không nêu hai tội ủng hộ ngoại xâm và cắt đất biếu ngoại bang của Nguyễn Ánh - Gia Long. Hẳn cũng vì thế mà ý kiến về việc trị nước của Gia Long rất kém chính xác.

Trần Trọng Kim viết: “Vua Thể tổ (...) sửa sang được mọi việc, làm cho nước ta lúc bấy giờ thành một nước cường đại, từ xưa đến nay, chưa bao giờ từng thấy (...) tài trí của ngài (...) cao thật”.

“Mọi việc” là: “Sửa sang những đường sá, xoi đào các sông ngòi (...) Ở Bắc thành (...) đê điều (...) chỗ nào không có thì đắp thêm, chỗ nào hư hỏng thì (...) sửa lại. Ở các trấn lại đặt ra kho chứa thóc gạo, để phòng khi mất mùa đói kém thì lấy mà phát cho dân (…) lưu ý về việc học hành thi cử trong nước (...) lo cả đến địa dư và quốc sử (…) sai quan tìm những sách dã sử nói chuyện nhà Lê và nhà Nguyễn Tây Sơn để sửa lại (!)”… Ô hay, ngoài cái việc chót có gốc ở hoàn cảnh lên ngôi không vinh quang của Gia Long, đây toàn là những việc mà vào thời bình vua tốt điển hình nào cũng làm và làm được, không đòi hỏi phải có “tài trí cao thật” gì cả! Nói riêng về đê, đó là một đại công trình của dân tộc đã được bắt đầu từ trước Bắc thuộc (TQV), là công trình “lớn nhất, phi thường nhất phản ảnh tâm thức Việt Nam”(PN), cụ thể là “một mạng lưới đê sông, đê biển dài hơn 2.000km, có nơi cao đến 14m, 18m”(NKV). Gia Long chỉ thêm và sửa một cách bình thường. Việc đắp đê đáng kể nhất dưới triều Nguyễn là một đoạn đê biển ở Quảng Yên do Nguyễn Công Trứ xây, nhưng đó là trong đời Minh Mệnh. Một năm trước khi mất, Gia Long có quyết định cho khởi công đào kênh Vĩnh Tế, nhưng thế cũng chỉ là sáng suốt bình thường.

“Nước ta (...) cường đại (...) chưa bao giờ từng thấy”: về diện tích ta có thể so với chính ta trong quá khứ mà bảo lúc bấy giờ là “đại” nhất, nhưng về độ “cường” thì cần phải so với các nước khác cùng thời. Việt Nam đầu thế kỷ 19 bất quá áp đảo được Chân Lạp mạt vận và có lẽ mạnh hơn Xiêm La chút đỉnh. Đo sức mạnh thời Gia Long, phải lấy các nước châu Âu làm chuẩn. Gia Long hơn ai hết, thấm thía cái vũ lực đáng sợ của Âu, thế mà không hề biết đặt vấn đề canh tân đất nước để sức quân đạt chuẩn mới, không thấy được rằng kẻ có sức mạnh để đưa mình lên ngôi một ngày kia sẽ dùng chính cái sức mạnh ấy để cướp nước mình, “tài trí cao thật” là như vậy sao!

Và “tài trí cao thật” mà đối ngoại như thế này: “(Năm 1803) nước Hồng Mao (Anh) sai sứ (...) sang (...) xin cho vào mở cửa hàng buôn bán ở (...) Quảng Nam. Vua Thế Tổ (...) không cho (...) Sau người Hồng Mao còn đưa thư sang hai ba lần nữa, nhưng ngài vẫn một niềm từ chối không chịu”. Không biết lấy Tây kiềm chế Tây, cứ khăng khăng “biệt nhỡn” với Pháp, ông vua “rất khôn ngoan” của Trần Trọng Kim đó!

Còn ít nhất một việc nữa Gia Long làm cũng đáng chú ý: “Năm 1811 sai (...) soạn ra sách luật (...) Đến năm 1815 (...) phát ra mọi nơi. Bộ luật ấy tuy nói theo luật Hồng Đức nhưng kỳ thực là chép luật của nhà Thanh và chỉ thay đổi ít nhiều mà thôi”. Luật Hồng Đức có đặc điểm giữ lại một số tập tục cổ truyền của dân tộc Việt Nam. Gia Long đã chọn bỏ đi để theo luật Tàu!

Về việc họ Nguyễn Gia Miêu để Pháp cướp nước, bây giờ ta hay trách Tự Đức. Thực ra, với cái định hướng lệch nặng của “tiên đế”, con cháu về sau khó tránh khỏi lạc vào ngõ cụt. Thống nhất chỉ để đợi ngày mất là định mệnh của đất nước Việt Nam ta một thời.