Sự thành lập nhanh chóng và sự tan vỡ cấp kỳ của “Mặt trận quốc gia thống nhất”
Trong cái thế ấy, một thế rối và khó, các đảng phái và phái thân Nhật ở Sài Gòn vận động lập “Mặt trận quốc gia thống nhất” ngày 14-8-1945.
… Khỏi phải nói rằng “Mặt trận quốc gia thống nhất” ủng hộ ông quyền Khâm sai Hồ Văn Ngà và đón rước long trọng Khâm sai đại thần Nguyễn Văn Sâm từ Huế vào nhậm chức. Phân tích bản Tuyên ngôn của họ, tôi lưu ý anh em tới khẩu hiệu “bảo vệ trị an”.
Có điều đáng chú ý là cuộc biểu tình chính trị do Mặt trận quốc gia thống nhất tổ chức ở Sài Gòn sau ngày 14 đã huy động được trên dưới 100.000 người là chí ít, đi từ đại lộ Norodom, qua Chợ Mới, xuống giải tán ở cầu Ông Lãnh. Có báo ước 200.000 hay hơn nữa. Các đồng chí trong Thành ủy hỏi tôi: “Thế nghĩa là gì?”.
Nghĩa là:
- Các tổ chức tự gọi là quốc gia ở Sài Gòn không phải là không kêu gọi được quần chúng khi họ nêu khẩu hiệu độc lập dân tộc. Chúng ta chớ chủ quan.
- Khẩu hiệu “chống đế quốc Pháp trở lại”, “chống ngoại xâm” có sức động viên lớn.
- Ta chưa ra quân thì quần chúng còn nghe theo kẻ khác. Ta ra quân thì quần chúng sẽ đi về ta, và một số các tổ chức trong Mặt trận quốc gia sẽ đi về với Việt Minh, bởi vì ta có thế hơn, và có uy tín lớn nhất ở đất Sài Gòn này.
Quả thật, tiếp theo sự tập hợp lập tức có sự phân hóa trong Mặt trận quốc gia.
“Cao Đài thống nhất 12 phái” Hậu Giang ngả về ta từ ít lâu nay. Tịnh độ cư sĩ và đảng Quốc gia (khác với đảng Quốc gia độc lập) cũng vậy. Trong đảng Quốc gia độc lập, một cánh tả hình thành, kỹ sư Ngô Tấn Nhơn vừa mới được Khâm sai cử làm giám đốc công an - cảnh sát, nguyên là người của phong trào học sinh thời 1930-1931, đi lạc đường, bây giờ đã trở lại rồi. Liên đoàn công chức có nhiều đoàn viên Thanh niên tiền phong, nên quyết định đổi tên là Liên đoàn công chức cứu quốc (tên “công chức cứu quốc” này do Thành ủy đề nghị). “Nhóm trí thức” Trốtkít thì vẫn triệt để chống Việt Minh, chống cộng sản đệ tam.
Việt Minh “ra công khai”
… Ngày 19-8-1945, như đã báo trước cách mấy hôm, Thanh niên tiền phong làm lễ tuyên thệ lần thứ hai. Cuộc lễ này tập hợp 50.000 Thanh niên tiền phong (không kể chừng ấy đồng bào đi dự ngoài hàng ngũ) tổ chức thành đội ngũ hẳn hoi, xem như đơn vị nửa quân sự. Không có chánh đảng nào ở Sài Gòn có một tổ chức nửa quân sự đông đảo, hùng dũng và kỷ luật như vậy. Diễn văn của Phạm Ngọc Thạch hôm đó, công khai đặt Thanh niên tiền phong vào chỗ làm thành viên đắc lực của Việt Nam độc lập đồng minh, quyết đấu tranh cho độc lập tự do của dân tộc, và hô hào một triệu Thanh niên tiền phong Nam Bộ sẵn sàng hy sinh vì Tổ quốc.
Tại rạp hát Nguyễn Văn Hảo, liên tiếp tổ chức hai cuộc mít tinh. Cuộc thứ nhất cho diễn giả cộng sản Nguyễn Văn Tạo rất quen thuộc với công chúng Sài Gòn nói về Nguyễn An Ninh, cuộc mít tinh đặt dưới quyền chủ tọa danh dự của đồng chí thợ máy Tôn Đức Thắng lúc đó còn ở tù ở Côn Lôn. Tại cuộc mít tinh này vang lên khẩu hiệu: “Việt Minh muôn năm”. Cuộc thứ hai do Liên đoàn công chức cứu quốc, hôm đó đồng chí Bí thư Xứ ủy công khai giới thiệu Việt Nam độc lập đồng minh, tức Việt Minh. Cuối cuộc tập hợp, vang lên khẩu hiệu: “Chính quyền về Việt Minh!”.
Báo Điện Tín, trong bài Việt Minh là gì? kể lại:
“Lần đầu tiên ở Nam Bộ, được nghe tiếng “vạn tuế Việt Minh” là sau cuộc lễ truy điệu nhà chiến sĩ cách mạng Nguyễn An Ninh tại rạp Nguyễn Văn Hảo đêm 20-8. Tiếng hoan hô ấy chính thính giả tung lên chớ không phải diễn giả. Tuy không công khai, nhưng đêm ấy, hai diễn giả Nguyễn Văn Tạo và Huỳnh Tấn Phát đã vạch rõ chương trình hành động của Việt Minh.
Rồi đêm 21-8, trong cuộc diễn thuyết do công chức cứu quốc đoàn tổ chức cũng tại rạp hát Nguyễn Văn Hảo, chiến sĩ cộng sản Trần Văn Giàu mới công khai giải rõ Việt Minh là gì, thế nào gọi là Việt Minh. Thì ra, Việt Minh không phải là một đảng. Nó là một mặt trận, nó là tên tắt của sáu chữ: Việt Nam độc lập đồng minh. Diễn giả nói:
- Lại có người hỏi: “Việt Minh có phải là Đảng Cộng sản trá hình không?” - Không! Đảng Cộng sản không trá hình. Người cộng sản luôn luôn tranh đấu dưới cờ đỏ búa liềm. Như vậy, Việt Minh không phải là Đảng Cộng sản, mà Đảng Cộng sản là trụ cột của Việt Minh.
Tại sao? Bởi vì Đảng Cộng sản nhận định rằng không phải một mình Đảng đem được sự độc lập cho Việt Nam. Cần phải có nhiều đồng bào, nhiều chánh đảng yêu nước tham dự. Vả lại Đảng Cộng sản không bảo rằng mình có độc quyền về yêu nước. Nước là của dân, dân yêu nước; trong nước có nhiều tổ chức yêu nước. Xét như vậy, Đảng Cộng sản mới kêu gọi tất cả các đảng phái yêu nước, tất cả dân chúng liên hiệp lại làm một mặt trận để chống bọn đế quốc xâm lăng, để mưu đồ cuộc độc lập hoàn toàn cho nước nhà. Mặt trận ấy là Việt Nam độc lập đồng minh, tức Việt Minh”.
Không biết có nơi nào, ngoài Sài Gòn, đưa ra khẩu hiệu “chính quyền về Việt Minh” không? Khi ở Sài Gòn tụi tôi đưa ra khẩu hiệu này thì tụi tôi nhớ đến khẩu hiệu của Lênin khi giành chính quyền ở Petrograd trong khởi nghĩa tháng Mười “Tout le pouvoir aux Soviets”. Ảnh hưởng rất lớn.
- “Thanh niên tiền phong ban xí nghiệp” tuyên bố lấy lại tên Tổng Công đoàn và tuyên bố đem hơn 300 hội cơ sở và 120.000 đoàn viên của mình chính thức làm thành viên của Việt Minh. Vì sao có chủ trương này? Mấy tháng trước, công hội lấy danh nghĩa Thanh niên tiền phong đang hoạt động công khai gần như là hợp pháp, để chính mình hoạt động công khai, mạnh mẽ, phát triển nhanh. Còn bây giờ thì lấy lại tên công hội để làm thành viên độc lập trụ cột của Việt Minh, công khai đi đầu phong trào, biểu hiện vai trò lãnh đạo của giai cấp công nhân trong phong trào yêu nước.
- “Tân Dân chủ đoàn” tổ chức chính trị của trí thức, sinh viên, với những người có tên tuổi như Huỳnh Văn Tiểng, Huỳnh Tấn Phát v.v… cũng tuyên bố là thành viên chính thức của Việt Minh.
- Việt Minh mở cuộc đàm phán với Mặt trận quốc gia thống nhất, và ngày 20 Mặt trận quốc gia thống nhất ra thông cáo trước nhân dân rằng Mặt trân quốc gia thống nhất đồng ý hợp tác với Việt Nam độc lập đồng minh dưới ba khẩu hiệu:
* Thứ nhất: Việt Nam hoàn toàn độc lập.
* Thứ nhì: Chánh thể cộng hòa.
* Thứ ba: Chính quyền về Việt Minh.
Hơn nữa, Mặt trận quốc gia thống nhất xin sáp nhập Việt Nam độc lập đồng minh; việc đó còn xét lại, để từng đoàn thể gia nhập thì phải hơn.
Ở Sài Gòn dư luận hết sức sôi nổi, mong đợi Việt Minh nắm chính quyền, cho rằng chính quyền về Việt Minh thì thuận lợi hơn hết với thời thế và với nhân dân.
Từ Hà Nội, tin tức không chính thức, nhưng là tin tức Sở Bưu điện đã được truyền ra là Việt Minh đã nắm chính quyền ở Hà Nội từ hôm qua, ngày 19.
Sáng sớm 21 bọn tôi kéo nhau đến Chợ Đệm họp cuộc hội nghị lần thứ hai.
Hội nghị Chợ Đệm lần thứ hai và lần thứ ba
Ngày 21, lại họp hội nghị Xứ ủy mở rộng với các thành phần đúng như kỳ rồi. Vào hội nghị, tôi chắc là kỳ này mọi việc đều sẽ được thông qua nhanh chóng trong vài tiếng đồng hồ. Tôi đề nghị là đêm 22 khởi nghĩa ở Sài Gòn, sáng 23 biểu tình chính trị vũ trang của non một triệu người ở Sài Gòn hoan nghênh một danh sách của Ủy ban Hành chánh lâm thời gồm x. người; sau 23 thì, trong một vài ngày, khởi nghĩa nổ ra ở các tỉnh theo hình mẫu của khởi nghĩa Sài Gòn. Mọi vấn đề sẽ được giải quyết trong buổi sáng 21 này, trưa 21 có thể chia tay, ai về địa phương nấy, thi hành nghị quyết, có đủ thì giờ để truyền lệnh đến cơ sở, đơn vị, trong ngày 21 đêm 21 để ngày 22 và đêm 23 thì huy động các lực lượng khởi nghĩa trong và quanh Sài Gòn, làm cuộc khởi nghĩa thành công. Tôi hoàn toàn không dè là các anh Trừng, Nguyễn vẫn cứ cản trở cuộc khởi nghĩa; lần này Tạo ra mặt “tham chiến” bên phía Trừng, Nguyễn. Ba anh đều cho rằng: Ta đánh ngụy, lật ngụy thì không khó gì lắm, chắc thắng được, nhưng thế nào quân Nhật cũng can thiệp, cũng chống lại khởi nghĩa, bản chất của quân phiệt là chống cách mạng nhân dân, và, hơn nữa đế quốc Anh chiến thắng sẽ bắt buộc Nhật phải chống cách mạng nhân dân. Ta không thể nào đánh thắng được, ta không thể nào khởi nghĩa thành công được…
Nhiều anh em ngơ ngác. Quái thật! Ba ông này cứ làm kỳ đà cản mũi hoài!
Thạch nổi nóng lên: - Nói như mấy anh thì chẳng bao giờ có cách mạng hết; không Pháp thì Nhật, hết Nhật rồi Anh, kiếp nô lệ biết đời nào xong? Pháp thì có lúc nó mạnh, có lúc nó yếu. Nhật thì có lúc Nhật hưng, Nhật thắng, có lúc nó suy, nó thua. Hồi 1940, nếu ta khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi ở Sài Gòn thì chắc chắn là Nhật đã cứu Pháp, đánh chính quyền cách mạng. Nhưng bây giờ Nhật thua trận, đầu hàng rồi; một mặt nó mất tinh thần dữ lắm, kêu khóc, tuyệt vọng, làm harakiri, bán súng đạn lấy tiền uống rượu giải sầu, hoặc bị động chờ ngày về Nhật với vợ con, sĩ quan cao cấp thì chờ ngày bị đem ra treo cổ; mặt khác, quân Nhật từ lính tới quan đều nuôi một mối hận thù ngất trời đối với Mỹ, Anh, với Pháp nữa, họ rất ghét phương Tây da trắng. Ta đừng xem nhẹ cái tâm hồn dân tộc chủ nghĩa ấy.
Hai bên tranh cãi nhau về khả năng Nhật can thiệp, bên nói có, bên bảo không. Nhưng có thực tế gì để mà cãi cho ra ăn ra thua.
Như vậy là tình hình gay go quá. Cãi mãi đến bao giờ? Cãi mãi rồi ta không còn thời cơ để mà khởi nghĩa thắng lợi nữa!
Tôi bèn đề ra một cái thỏa ước là hội nghị giao cho Tỉnh bộ Tân An làm thí điểm. Tân An là cửa ngõ của thành phố. Con đường bộ duy nhất nối liền miền Đông và miền Tây Nam Bộ đi qua Tân An, qua hai cầu Vàm Cỏ Đông và Vàm Cỏ Tây. Quân Nhật ở hai miền tất phải nhờ cái lộ 4 và hai cầu Vàm Cỏ. Nay ta khởi nghĩa chiếm lĩnh Tân An, kiểm soát lộ 4 và hai cầu Vàm Cỏ mà vẫn để cho quân Nhật tự do đi lại. Nếu Nhật can thiệp thì nó phải giành lại đường 4 và hai cầu; nếu nó không giành đường 4 và hai cầu, ta làm chủ và cho nó đi, ấy là nó không can thiệp. Nó không can thiệp ở nơi thiết yếu về giao liên của nó thì can thiệp vào các nơi khác làm gì nếu ta không trực tiếp đánh vào cơ sở đội ngũ Nhật? Kinh nghiệm thực tế ở Long An sẽ cho phép ta bấm nút cho cuộc khởi nghĩa ở Sài Gòn và ở các tỉnh.
Tụi tôi tính rằng nếu sáng 23 Tỉnh ủy Tân An báo cáo đã hoàn thành nhiệm vụ suôn sẻ thì tối 24, đầu hôm, ta “bấm nút”, đến 0 giờ đêm thì xong xuôi. Sáng 25, cuộc biểu tình chính trị vũ trang phải là cuộc biểu tình lớn nhất trước nay trong lịch sử Nam Bộ, phải là một cuộc thị uy của từ tám, chín chục đến một trăm vạn người để cho bạn lẫn thù, người Việt lẫn ngoại quốc trông thấy rõ là cả một dân tộc nổi dậy làm cách mạng chớ không phải chỉ có một nhóm nhỏ giành chính quyền. Việc đề ra những khẩu hiệu trong cuộc biểu tình chiếm khá nhiều thời gian của bọn tôi; khẩu hiệu phải tập trung, ngắn gọn, để dễ viết lên băng, dễ hô rập lên, cho mọi người dễ nhớ; cái “nghề” này tụi tôi đã thông thạo từ lâu, từ 1936 đến 1939, anh em đã tổ chức biết bao nhiêu cuộc biểu tình thị uy mà kể! Rầy rà nhất là mình sẽ lập chính quyền mà không biết phải đặt tên nó như thế nào để cho giống với ngoài Bắc; thôi thì gọi nó là Ủy ban Hành chánh lâm thời. Về cây cờ của chính quyền, của nhà nước, thì đã ra khẩu hiệu “chính quyền về Việt Minh”, tức là cờ phải là cờ đỏ sao vàng; song, tụi tôi có dè đâu ngôi sao ngoài Bắc là ngôi sao “béo”; tụi tôi thì cứ theo “cổ điển”, thông tri cho đoàn thể may cờ đỏ với sao vàng “gầy”. Tới vụ đánh nhạc: chưa có quốc ca thì có Quốc tế ca, tôi bảo anh Trương Văn Giàu (đứng đầu Bảo an binh) cho dàn nhạc binh tập ngay bài Quốc tế ca; lại cứ dùng Thanh niên hành khúc và Lên đàng mà động viên nhân dân.
Chiều ngày 21 tôi có về Sài Gòn chớp nhoáng ở đến sáng 22, họp một số anh em như Tiểng, Tư, Lưu để thông báo sự tiến triển của tình hình hội nghị, để yêu cầu anh em rà lại sự bố trí lực lượng, và để khuyến khích anh em tổ chức nhiều hơn nữa, rầm rộ hơn nữa các cuộc mít tinh xí nghiệp, khu phố, cổ động cho khẩu hiệu “chính quyền về Việt Minh”, đồng thời tăng cường sự canh gác, giữ trật tự trong thành phố bằng những đội tự vệ có ít nhiều vũ khí thô sơ của thanh niên và công nhân. Tối 22, tôi trở lại Chợ Đệm, thảo luận thêm nữa với anh em về thành phần của Ủy ban Hành chánh lâm thời.
Sáng sớm 23, như trông đợi, đoàn đại biểu tỉnh Tân An trở lên Chợ Đệm, lần này bằng ô tô chớ không phải bằng xe đạp, xe treo cờ đỏ sao vàng to tướng: từ chiều tối ngày 22 ta đã giành chính quyền ở thị xã, làm chủ đường 4 và hai cầu, quân Nhật không can thiệp, ta đang triển khai cách mạng ra tất cả các quận, xã.
Hội nghị Chợ Đệm lần thứ ba rất ngắn. Còn gì nữa mà cãi? Nhưng tôi thương các anh Trừng, Nguyễn, Tạo, ba anh hơi bẽn lẽn một chút; tôi là đàn em không vì thế mà xem thường các anh lớn chút nào. Tối 24, sáng 25, sẽ khởi nghĩa ở Sài Gòn theo kế hoạch đã định. Trước khi lên yên về trụ sở Ủy ban khởi nghĩa ở số 6 Colombert, tôi không quên sang nhà lồng ăn một tô cháo lòng Chợ Đệm.
Đêm 24 tháng 8 ở thành phố
… Nhân dân được Mặt trận Việt Minh và Đảng Cộng sản công khai kêu gọi biểu tình thị uy sáng ngày 25 bằng vô số truyền đơn, áp phích, nhiều bài báo. Các khẩu hiệu được phổ biến rộng rãi nhất. Cuộc biểu tình sáng ngày 25 tháng 8, dân Sài Gòn và ngoại ô không ai không biết, không có gì là bất ngờ cả. Thì, trước đó mấy hôm rày, ngoài hàng trăm cuộc mít tinh ở xí nghiệp và khu phố, đã có những cuộc biểu tình lớn của Thanh niên tiền phong, Mặt trận quốc gia thống nhất. Nay tới phiên Việt Minh biểu tình, chắc là lớn, song chưa ai (trừ bọn tôi) rõ quy mô đến đâu. Có một điều mà chỉ có một số không đông người “trong cuộc” mới biết, là việc lớn nhất, quyết định nhất sẽ xảy ra trước, ngay từ đầu hôm 24 cho đến 0 giờ: việc giành chính quyền bằng những lực lượng xung phong có vũ trang của công nhân và thanh niên.
Thời cơ khởi nghĩa quả là chín muồi. Tới nay mới khởi nghĩa có hơi muộn, muộn một chút thôi, nhưng chưa phải đã trễ.
Chuẩn bị đầy đủ rồi thì việc thực hiện không có gì khó lắm. Khó là việc chuẩn bị kìa.
Sẩm tối ngày 24, tôi có mặt ở số 6 Colombert mà bọn tôi có mấy lần gọi là “Smolny nhỏ” để nhớ Lênin 1917, chứng kiến sự tập hợp của một số những đội trưởng các đội xung phong công nhân và thanh niên đến lãnh nhiệm vụ cụ thể. Từ chập tối này đến 0 giờ phải hoàn thành nhiệm vụ chiếm đóng tất cả các cơ quan, trước nhất là những cơ quan yết hầu, chiếm bằng lực lượng bên trong, liên kết với lực lượng bên ngoài, có chỗ chiếm rồi giữ luôn, có chỗ chiếm rồi giao lại cho một đội khác đến giữ, hay cùng hợp sức giữ. Ở đâu cũng có Công đoàn, ở đâu cũng có đội Thanh niên tiền phong hay là hội công chức cứu quốc thì việc chiếm các công tư sở từ bên trong thật sự không có gì trở ngại đáng kể. Vả lại từ ít lâu nay Thanh niên và Công đoàn canh gác giữ trật tự ở khu phố, ở cơ quan chính quyền, việc mà mọi người đều công nhận là cần thiết. Hễ chiếm ở đâu thì treo cờ đỏ sao vàng ở đó. Hầu như quân khởi nghĩa không phải nổ phát súng nào. Quân bảo an và lực lượng cảnh sát đã ngả về ta rồi thì còn nổ súng với ai nữa? Tôi và Tiểng ngồi ở số 6 Colombert nghe báo cáo từng phút một. Tin từ nhà dây thép: lấy như trở bàn tay, lệnh cho viên chức tiếp tục làm việc. Tin từ nhà đèn Chợ Quán: ta làm chủ một cách êm thắm hết sức, nhà đèn cứ phát điện, điện không tắt. Tin từ gần khắp các nơi đều như vậy, kể cả Sở Mật thám Catinat, Sở Cảnh sát thành phố và các bót quan trọng, đài phát thanh, dinh đốc lý, tất cả các cầu v.v… Ở các trại lính bảo an, cứu hỏa, ta đã làm chủ từ mấy lâu nay rồi; thế là những nơi có khả năng xảy ra rắc rối thì không có gì rắc rối trở ngại xảy ra. Trong lúc các đội xung phong của công đoàn và thanh niên chiếm các cơ quan, treo cờ, thì nhiều đội khác, nhiều đội bảo an tuần tra đường phố, đi bộ hoặc đi ô tô, mang băng đỏ Việt Minh. Các ngả ra vào thành phố mà quan trọng như ngã Phú Lâm, ngã cầu Nhị Thiên Đường, ngã cầu Tân Thuận, ngã cầu Thị Nghè, cầu Bông, cầu Kiệu, cầu Bà Hom, Hóc Môn, Thủ Đức v.v… đều được quân ta chiếm đóng để bảo đảm cho nhân dân khuya sớm sẽ kéo vào thành phố không trở ngại. Quân ta lại chiếm các “công trường” (quảng trường) chính như ngã tư Charner - Bonard, Eugène Cuniac, Jeanne d’Arc, Nhà thờ lớn, ngã Bảy v.v… Nhưng không phải mỗi việc đều trôi chảy: quân ta không chiếm được mấy chỗ quan trọng sau đây:
- Sân bay Tân Sơn Nhất, bến tàu quân sự, phủ Toàn quyền, ở đó có nhiều quân Nhật đang đóng và họ yêu cầu ta đừng động tới. Ta thấy tụi Nhật không thể không giữ mấy cơ quan này, nên ta không động tới.
- Ngân hàng Đông Dương, ta biết rằng có quân Nhật đóng giữ, nhưng ta cũng đưa một lực lượng quan trọng đến cố giành lấy. Ta thương lượng với bọn Nhật tại chỗ; chúng không nhượng bộ; anh em cho người chạy về hỏi tôi coi phải làm sao bây giờ. Tôi thấy rằng cách mạng tất nhiên là cần chiếm ngân hàng. Nhưng ngân hàng Đông Dương không còn vàng trong kho; Pháp, Nhật đã lấy hết rồi; ta chẳng còn gì để lấy, mà nếu xung đột với quân Nhật ở đây thì có thể sinh ra xung đột ở nhiều chỗ khác, rối thêm; nay ta đã chiếm Kho bạc (ở đường Charner, Chợ Cũ) là đã khá rồi; tôi ra lệnh cho anh em ta rút lui. (Sau này có người phê bình sự rút lui này, cho là biểu hiện của tinh thần thiếu kiên quyết. Chưa chắc đã phải là thiếu kiên quyết!).
Kế hoạch là đến 0 giờ thì xong mọi cuộc chiếm đóng, treo cờ.
Nhưng mới 10 giờ đêm (22 giờ) thì kế hoạch đã được thực hiện. Cho nên, cũng lúc đó, kiến trúc sư Huỳnh Tấn Phát cùng mấy chục anh em dựng lên ở ngã tư đại lộ Charner - đại lộ Bonard một chiếc đài cao bằng gỗ và vải đỏ mang tên 9 ủy viên của Ủy ban Hành chánh lâm thời Nam Bộ. Vừa lúc đó thì tôi đạp xe đạp với một toán công nhân, thanh niên đến xem Huỳnh Tấn Phát đã làm tới đâu; lại trở về đến xem lễ đài bắt đầu được ráp ở sau nhà thờ, trên đại lộ Norodom; và đến thăm nhân viên bảo đảm móc loa truyền thanh ở Norodom và ở hai đại lộ Charner - Bonard để hàng chục vạn đồng bào nghe được tuyên bố, hiệu triệu của Đảng, Mặt trận và chính quyền cách mạng. Những sự chuẩn bị kỹ thuật này làm trong một đêm, thật là một kỳ công. Thành ủy, Xứ ủy, Thường vụ, Ủy ban khởi nghĩa đều phấn khởi: cuộc khởi nghĩa xem như đã thực hiện được hơn phân nửa rồi. Nói hơn phân nửa vì còn cuộc biểu tình vũ trang khởi nghĩa ngày mai.
Đêm đó Thành ủy, Xứ ủy, Thường vụ, Ủy ban khởi nghĩa v.v… không ai ngủ. Lo quá không ngủ được; mừng quá không ngủ được. Và không ngủ được vì sau cái giai đoạn chiếm đóng các cơ quan, các cầu, các ngả ra vào thành phố, các quảng trường và bằng các đoàn đi bộ, đi xe đạp, đi ô tô, tuần tra đường phố giữ an ninh, lập trật tự gọn gàng thì bắt đầu giai đoạn biểu tình thị uy, không có gì khó khăn lắm nhưng hết sức phức tạp. Một mặt vì ta huy động tới tám, chín mươi vạn - một triệu người hay hơn nữa ở Sài Gòn và từ các làng xã cách Sài Gòn hai, ba mươi cây số về thành phố, chuyện rất không đơn giản: nội một cái trật tự, lo cũng đủ tháo mồ hôi, rồi đường đi, chỗ đứng, vệ sinh, chỗ tập họp thứ nhất, chỗ tập họp cuối cùng; mặt khác vì phải hết sức đề phòng bọn phản động, thực dân phá phách, khiêu khích, đề phòng cả bọn lưu manh mà thành phố Sài Gòn - Chợ Lớn này thì thiếu gì lưu manh. Mỗi người bọn tôi đều ra sức làm, nhưng điều chính là tin tưởng vào tinh thần yêu nước của dân, tin rằng hễ Đảng bảo làm sao thì dân nghe và làm theo đúng như vậy.
Khi việc chiếm đóng các cơ quan được hoàn tất ở nội thành thì ở ngoại ô, ở vành đai, quần chúng đã tập hợp xong trên các tuyến lộ lớn rồi để đi ngay cho đến hừng sáng phải có mặt gần trung tâm Sài Gòn, đem theo băng, cờ, các thứ sẵn có ở nhà quê từ dao, mác, tầm vông vạt nhọn, mũi chĩa, tới súng hai nòng, súng mút, có cái gì bén, nhọn, nổ thì mang nấy, đi với cái ý thức khởi nghĩa cướp chính quyền; tất nhiên cũng đem theo bánh tét, bánh tổ như cha anh hồi xưa, năm 1885, năm 1913, năm 1916, ông bà đã làm trong các cuộc khởi nghĩa thất bại ấy. Còn ở nội thành và ngoại ô phụ cận có đông công nhân viên chức thì từ nửa đêm anh chị em cũng đã bắt đầu tập hợp theo đoàn, theo giới, cũng băng cờ, cũng vũ khí thô sơ hay súng ống. Tôi với vài đồng chí cuốc bộ (phải cuốc bộ vì ngay giờ đó đường sá đã đông nức người đi lại chỗ tập hợp) xuống cầu Ông Lãnh - đại lộ Kitchener, địa điểm tập trung thống nhất của Tổng công đoàn. Ở đây quần chúng sắp hàng đầy đại lộ từ dưới mé sông lên đến ga xe lửa; đông lắm, mà cũng trật tự lắm; gần sáng, sớm hơn ai hết, họ sẽ kéo lên Norodom, chiếm lĩnh trung tâm với thanh niên và binh sĩ. Khắp các khu phố, nơi nào cũng tu huýt thổi vang trời, cũng tập hợp, cũng di chuyển, rộn rịp hết sức. Phố phường thức giấc cả từ nửa đêm, nói cho đúng là suốt đêm không ngủ. Nhà hát bắt đầu treo cờ đỏ trời.
Cái việc giành chính quyền một cách chớp nhoáng, đồng thời, từ bên trong, bằng lực lượng bản thân của các công tư sở là chính, là chiến thuật độc đáo của Sài Gòn, không thấy ở đâu làm như vậy và khi làm như vậy ta giành chính quyền rất gọn, tất nhiên là trước hết phải có lực lượng lớn khắp nơi mới làm được. Dùng chiến thuật độc đáo như vậy và đã thành công, nhưng anh em Xứ ủy, Ủy ban khởi nghĩa tính rằng nếu chỉ có hành động khởi nghĩa của từ 20.000 đến 40.000 người xung phong, cho dù 20.000, 40.000 là đã khá đông rồi thì cũng còn phảng phất một tí mùi vị của chủ nghĩa Blanqui, cho nên tiếp theo đêm 24 phải có sáng ngày 25 tháng 8.
