“Từ điển Taberd khởi sự năm 1772, in lần đầu năm 1838 ở ngoại quốc, là một cuốn từ điền cổ quí hiếm. Nó có một vị trí, một giá trị đặc biệt trong kho tàng tiếng Việt, chữ Nôm. Đây là lần in lại đầu tiên sau gần 200 năm, khi cuốn sách cơ hồ không thể tìm thấy nữa.
Với cuốn từ điển này trong tay, chúng ta sẽ hiểu tiếng Việt, chữ Nôm, hiểu văn hoá quá khứ… tốt hơn, thông tuệ hơn và chúng ta sẽ thấy văn hoá Việt Nam gần gũi, mến yêu hơn”.
Vì hiện nay, Từ điển Dictionarium Annamitico – Latinum của J.L.Taberd tại Trung tâm Nghiên cứu Quốc học đã bán hết, mà đến năm sau chúng tôi mới có thể tái bản, nên đáp ứng nguyện vọng của độc giả, chúng tôi xin trích giới thiệu hai trang bìa, lời nói đầu của mười trang đầu tiên của cuốn Từ điển này. Mong nhận được sự quan tâm theo dõi và phản hồi từ quý độc giả.
LỜI NÓI ĐẦU
Trên hành trình trở về với nền văn hóa dân tộc (“quốc học”), trở về với tiếng Việt, chúng ta gặp nhiều công trình nghiên cứu của nhiều người ngoại quốc đã đến Việt Nam – nói rõ hơn là của các giáo sĩ, linh mục phương Tây. Các vị ấy, trước hết do nhu cầu truyền đạo mà đã để tâm và đã bỏ công nghiên cứu rất nhiều về tiếng Việt, về chữ Nôm, chữ Hán; rồi xây dựng nên những Từ điển có giá trị về nhiều mặt. Từ điển A.de.Rhodes (Rome, 1651), Từ điển J.S.Theurel (Ninh Phú, 1877), Từ điển J.F.M.Génibrel (Tân Định, 1898), Dictionarium Annamitico – Latinum của J.L.Taberd (Serampore, 1838)… chính là những công trình như thế.
Nghiên cứu tiếng Việt, văn hóa Việt mà bỏ qua những từ điển này cũng như bỏ qua kho từ vựng chữ Nôm Girolamo Maiorica và các tác gia, tác phẩm gắn với Kitô giáo khác thì vừa phiến diện vừa thiệt thòi. Huống chi, những công trình này thực chất có nhiều công sức của người Việt. Các vị ấy đã cung cấp tư liệu, ý kiến, tham gia làm sách (như trường hợp chủng sinh Philiphê Phan Văn Vinh (về sau được phong Linh mục) đối ới Từ điển Taberd). Vì thế, nói như cách nói của nhà thơ thiên tài Chế Lan Viên (1920 – 1989) thì đó cũng chẳng khác nào những giọt máu hồng của dân tộc ta rơi vãi trên con đường đi tới. Cho nên Trung tâm Nghiên cứu Quốc học chủ trương in lại các tác phẩm này, nhằm bảo tồn và phát huy vốn cổ quý báu, phục vụ cho việc gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, phục vụ cho việc nghiên cứu, việc tìm hiểu tiếng Việt, “thứ của cải vô cùng quý báu” của đất nước ta, nhân dân ta như Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói.
*
* *
Từ vị Annam – Latinh được in lần đầu năm 1838 ở nhà in của J.Marshnam, ở Serampore (Bengale). Theo “Ghi chú…” của Louis Malleret in kèm theo sau đây trong lần in này, thì tại Văn khố Chủng viện của Hội thừa sai Hải ngoại (Sémenaire des Missions Étrangères), đường Du Bac ở Paris, có thủ bản của “Dictionarium Annamitico – Latium” do Giám mục Adran biên soạn. Ở cuối thủ bản, có viết: “Tác phẩm này khởi sự tháng chín năm 1772, được viết xong vào tháng 6 năm sau đó”. Ở mặt sau tờ bìa, có một ghi chú khác do M.Boiret viết như sau: “Tự vị Annam – Latinh. Tác giả MRD Phêrô Joseph Georges Pigneaux, người Pháp xuất thân từ Chủng viện Hội thừa sai Hải ngoại Paris, Giám mục Adran. Đại diện Tông tòa ở Cochinchine, Cambodia và Siam, qua đời ngày 9 tháng 10 năm 1799” (Arch.M.E.Paris.Vol.1060).
Cũng theo L.Malleret, “theo M.G.Taboulet, thủ bản của Dictionarium Annamitico – Latium chỉ là một bản sao chép lại, bản gốc đã bị mất trong một trận hỏa hoạn ở chủng viện giáo phận, mà Đức Giám mục đã cho chuyển dời về miền Cà Mau. Bản văn của Hội Truyền giáo Hải ngoại mang niên đại là năm 1772. Về sau, cũng theo tác giả trên, Giám mục Taberd đã soạn lại tác phẩm, với những ghi chú do vị tiền nhiệm khả kính để lại, và chính thành quả của công việc làm này đã được xuất bản ở nhà in của J.Marshnam, ở Serampore, năm 1838 (…). Khi so sánh với thủ bản gốc của quyển thứ nhất thì thấy rằng (Giám mục Taberd) thay đổi rất ít so với tác phẩm nguyên thủy”.
Như vậy, để khảo cứu văn bản học tường tận hơn nữa, chúng ta phải đến thư viện của Hội thừa sai Hải ngoại Paris để làm một đối chiếu, xác minh. Dù sao, những thông tin sơ bộ mà chúng ta có được là quý giá và đáng tin cậy. Việc trước mắt là phải in lại cuốn Từ điển trên, sau gần hai thế kỷ. Có một câu thành ngữ Latinh nói rằng: “Mỗi cuốn sách có số phận riêng của mình”. Liên hệ câu đó vào cuốn Từ điển này, càng thấy đúng.
Vậy là, mấy năm nay chúng tôi tìm cách in lại cuốn Từ điển này. Nhưng tìm được bản gốc đáng tin cậy là việc không dễ dàng. Sau nhiều lần tìm kiếm ở các hiệu sách cũ để mua lại, hay tìm ở các tư gia, chúng tôi đều thấy những cuốn quá cũ, mất đầu mất đuôi. Trong khi đó, khó mà sắp lại chữ Nôm, nhất là sắp lại tiếng Latinh là thứ tiếng mà chúng tôi không rành. Để chụp lại, cần có một bản in còn tốt. May mắn là chúng tôi được “quý nhân phò trợ”. Người đó là cụ Phan Lạc Tư Chi, một người yêu cổ học và có nhiều sách quý hiếm, đã mang đến biếu cho Trung tâm chúng tôi bản gốc cuốn Từ điển.
Nhưng rồi, chúng tôi phát hiện bản này còn thiếu phần đầu với những dẫn giải bằng tiếng Latinh. Ông Nguyễn Đức Quí, một nhà Nôm học ở Hoa Kỳ (qua ông Nguyễn Quảng Tuân, Ủy viên Hội đồng Khoa học Trung tâm) đã hết sức nhiệt tình liên lạc với nhiều bạn bè của ông ở Hoa Kỳ và ở Pháp để giúp cho việc tìm ra phần ấy, cũng như phần Ghi chú của L.Malleret (mà nguyên văn in trên Journal Asiatique, 3=esérie, IX, 1940). Các ông TS Trần Văn Toàn (Paris), TS Phan Đình Cho (Washington D.C) cũng giúp rất nhiều ý kiến trong việc in lại. Ông Mai Bá Triều, cư trú tại Bỉ, mang về biếu tấm bản đồ “Annam đại quốc họa đồ” mà bản gốc của chúng tôi không có.
Nhân đây, chúng tôi xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành về sự nhiệt thành của tất cả quý vị. Chúng tôi cũng in ở phần cuối sách, bài viết của GS Trần Văn Toàn bên cạnh bài của L.Malleret do ông Nguyễn Đức Quí dịch, để các bạn rộng đường tham khảo. Chúng tôi cũng xin cảm ơn “Quỹ Nôm” (Nôm Preservation Foundation) (do GS J.Balaban và TS Ngô Thanh Nhàn ở Hoa Kỳ chủ trương) đã đặt mua trước 200 cuốn lần in này, tạo điều kiện thuận lợi cho chúng tôi trong việc xuất bản.
*
* *
Cuốn Từ điển Annamitico – Latium này có một vị trí và một giá trị đặc biệt trong nền văn hóa nước nhà, đặc biệt là trong việc nghiên cứu, tìm hiểu kho tàng tiếng Việt, trong đó có nhiều từ ngữ cổ, được ghi lại bằng tiếng Việt và chữ Nôm (phần ghi chú bằng tiếng Latinh cũng rất quý, nhưng ít thông dụng). Ngày nay chúng ta đi vào lịch sử tiếng Việt, lịch sử ngữ âm – từ vựng – ngữ pháp tiếng Việt qua những biến thiên, va đập, ảnh hưởng, phát triển và biến đổi… chúng ta vui mừng nhận thấy nó đã được nhân dân, được các nhà văn, nhà bác học… rèn giũa để nó trở thành một thứ tiếng giàu đẹp, phong phú, diễn tả được mọi ý tưởng…
Nhưng công việc bảo vệ và phát triển tiếng Việt, làm cho nó không bị pha tạp, biến chất… mà càng ngày càng giàu đẹp, trong sáng, cần đến sự nghiên cứu ở tầm xa, tầm cao, trong đó có việc kế thừa những thành quả của quá khứ. Từ điển này được biên soạn từ cuối thế kỷ XVIII (1772 – 1773), xuất bản đầu thế kỷ XIX (1838), đến nay cơ hồ tuyệt bản, đã ghi lại được biết bao từ ngữ tiếng Việt thời đó để chúng ta nghiền ngẫm, đối chiếu. Đồng thời, cái quý giá là những chữ Nôm được ghi lại từ thời ấy, có một giá trị vô cùng quý về nhiều mặt (không chỉ thu hẹp trong lịch sử phát triển chữ Nôm, mà còn cho ta những hiểu biết về ngữ âm, từ vựng cổ). Đây là một kho tàng quý báu của quá khứ, của lịch sử. Khi những nhà nghiên cứu, những người yêu tiếng Việt và những người muốn tìm hiểu tiếng Việt trong cội nguồn có cuốn Từ điển này trong tay, chắc chắn các vị sẽ phát huy được hết tác dụng và giá trị của nó.
Xin trân trọng giới thiệu cùng bạn đọc.
6-2004
Mai Quốc Liên
GS-TS Văn học
Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Quốc học
