Cuối năm 1944, ngục Sơn La còn hơn 200 tù chính trị. Lúc này công sứ Cousseau bị đổi đi nơi khác, Robert đến thay Lebon vẫn làm giám ngục.
Ban chi ủy Đảng Cộng sản Việt Nam ở nhà ngục được bổ sung và xem xét tình hình.
Ở châu Âu, Hồng quân Liên Xô mạnh mẽ phản công phát xít Đức và thắng lớn. Ở Đông Dương, Nhật lấn át Pháp dữ hơn và chuẩn bị gạt hẳn Pháp để nắm toàn quyền. Phong trào cách mạng trong nước lên cao và mở rộng ở Việt Bắc, các đội vũ trang thành lập, các đoàn thể nhân dân hoạt động tích cực, chuẩn bị khởi nghĩa…
Chi ủy chủ trương: Tiếp tục bảo vệ tù chính trị, chống khủng bố; chuẩn bị đón thời cơ, đòi cho tù chính trị được giải phóng an toàn. Công tác tư tưởng tiếp tục giữ vững, chuẩn bị cho anh em sẵn sàng vào cuộc đấu tranh vũ trang…
Đối với bọn cầm quyền ở Sơn La, chi ủy nhận định: Công sứ Robert và giám ngục Lebon đều thấy âm mưu Nhật muốn hất cẳng Pháp. Họ biết nên tránh gây ác cảm với tù chính trị để khỏi chuốc thêm khó khăn. Vì vậy, ta nên đối xử đúng đắn, linh hoạt để phân hóa họ…
Nhân Tết Nguyên Đán Ất Dậu (1945) sắp tới, chi ủy chủ trương gây khí thế mới, vui tươi, hứa hẹn. Lần này ta không giấu giếm, “xin phép” giám ngục để làm đàng hoàng. Lebon nhanh chóng gật đầu, lại còn nhận gợi ý của viên giám thị người Nam, cho thợ quét vôi nơi tù sẽ tụ tập vui Tết.
Nhà tù Sơn La. Nguồn: Internet.
Các ban văn nghệ và kinh tế rút kinh nghiệm Tết năm 1942, cố gắng làm chu đáo, vui vẻ hơn cho xứng với tình hình và khí thế mới. Các trại đều được treo đèn, kết hoa, dán câu đối.
Câu đối là những lời mừng xuân, khích lệ tinh thần cách mạng, bồi dưỡng lòng yêu nước, thương nhà. Câu đối dán ở cửa trại giam, phòng ở, câu lạc bộ. Anh Hồng Việt (Nguyễn Văn Từ) có biệt tài làm câu đối, chứa đựng cả nghĩa đen và nghĩa bóng. Ở nhà xí có câu đối rất lý thú:
Nợ cũ tương đi, lòng dạ đợi chờ cơn giải phóng
Bầu xuân ôm nhẹ, can tràng tiêu tán nỗi đau thương.
Nhắc nhở anh em về tình yêu nước và tổ quốc, anh treo câu đối bên giếng nước nhà ngục:
Rừng rậm um tùm, chim không lạc tổ,
Giếng sâu thăm thẳm, nước chẳng xa người.
Anh dán câu đối nơi cửa bếp:
Thổ công hai ông một bà, bên khói lửa vẫn nồng tình son sắt,
Chính phạm nhiều anh xa vợ, nơi tù đày quên béng thói trăng hoa.
Trại lớn, nơi tụ tập vui Tết được trang trí sau khi thợ quét vôi trắng tinh. Dựng một sân khấu; mượn phông, màn, cánh gà… của gánh hát ngoài phố. Trên cửa sân khấu treo băng rôn nền đỏ chữ vàng: “Mừng Xuân Ất Dậu”. Hai bên là câu đối của Trần Huy Liệu:
Hẹn với non sông đem Mới lại
Mở toang cửa ngục đón Xuân vào.
Phía trước sân khấu là hàng ghế cho khách. Hai lối từ ngoài vào cắm những cành đào tươi mơn mởn, thắm sắc xuân.
Công sứ Robert và giám ngục Lebon cùng các công chức, cai đội… được mời dự vui. Trống, mõ, đàn, sáo, tự làm và mượn của dân, hòa tấu rộn ràng. Dân phố nghe có cuộc vui, nô nức đến xem. Giám ngục sợ “vỡ đám” không cho vào.
Quan khách yên vị, chăm chú đón chờ. Màn từ từ mở trong tiếng nhạc bát âm réo rắt trang nghiêm, bàn thờ Tổ quốc xuất hiện cùng cờ đỏ sao vàng. Thiêng liêng với những người tù. Bất ngờ với mấy viên quan Pháp. Họ lặng lẽ ngạc nhiên. Ta hân hoan vui sướng.
Nhanh chóng thay vào cảnh tượng kỳ diệu đó là vở kịch Lôi Vũ nổi danh của Tào Ngu (Trung Quốc). Bản dịch của Đặng Thai Mai, đăng trên tạp chí Thanh Nghị, được đưa từ Hà Nội về.
Robert và Lebon xem đến hết. Họ không thể không vỗ tay khi tất cả mọi người đều vỗ tay nhiệt liệt.
Ngày 9/3/1945, sau Tết Ất Dậu không lâu, ở Hà Nội nổ nhiều tiếng súng. Nhật đảo chính Pháp, độc chiếm Đông Dương. Lần thứ hai kể từ năm 1940, Pháp dâng Việt Nam cho Nhật. Lần này tệ hại hơn lần trước.
Ở Sơn La, mấy viên quan Pháp biết tin xấu nhưng giấu giếm. Lính cơ, lính khố xanh nhanh chóng báo cho anh em tù biết. Rồi có một bộ phận quân Pháp vội vã chạy dài, từ Hà Nội lên Sơn La, hướng sang Trung Quốc và Lào.
Người đại diện ở tù Sơn La đến gặp công sứ Robert, nói:
- Thưa ngài, nay Mặt trận Việt Minh đã đứng về phe Đồng Minh chống phát xít, chống chiến tranh. Yêu cầu ngài thả tù chính trị để thêm lực lượng chống Nhật.
Robert đang lo vì hành động quyết liệt của Nhật và sự đầu hàng nhục nhã của Pháp, nên hứa sẽ bàn với những người cầm quyền ở đây rồi trả lời sớm.
Bài liên quan:
