HV139 - Yêu đất nước Chile từ văn hóa

10/08/2019

Tôi chưa có dịp tới Chile để thăm thủ đô Santiago de Chile hiện đại song vẫn mang nhiều nét cổ kính, ngắm rặng núi Andes hùng vĩ lắm mây bao phủ, đi lên phía bắc phóng tầm mắt nhìn sa mạc Atacama giàu tài nguyên - dưới đất chứa trữ lượng đồng vào hàng đầu thế giới. Sẽ là đẹp như mơ khi được về cực nam tới Eo biển Drake, sang cực đông (ngay sát gần đó) gặp đảo Phục Sinh. Miền này lắm đầm, hồ, kênh rạch, rừng ngập mặn nối liền với biển cả. Nơi “cùng trời cuối đất” là đây chăng! Biết đâu lại chẳng bắt gặp cảm giác tựa như khi tới xã Ngọc Hiển ở mũi Cà Mau của Việt Nam, như nhà thơ Xuân Diệu viết: “Tổ quốc tôi như một con tàu/ Mũi thuyền ta đó - mũi Cà Mau”.

Nhưng qua cây cầu văn hóa, tôi yêu đất nước này từ lúc nào chẳng hay! Khi còn ngồi trên ghế nhà trường và cả sau này nữa, tôi đọc tác phẩm của các nhà thơ, nhà văn Chile: Gabriela Mistral (1889-1957), giải thưởng Nobel văn học năm 1945, là nghệ sĩ Mỹ Latinh đầu tiên được trao giải thưởng danh giá này, người có chân dung được nhà nước Chile chọn in trên đồng tiền 5.000 peso; Pablo Neruda (1904-1973), giải thưởng Nobel văn học năm 1971; nữ văn sĩ Isabel Allende (cháu gọi cố Tổng thống Salvador Allende bằng bác) có những tác phẩm nổi tiếng như La casa de los espíritus (Ngôi nhà của những hồn ma), Cuentos de Eva Luna (Những câu chuyện về Eva Luna)…

Victor Jara (1932-1973)

Công tác giáo dục, văn hóa - báo chí cho tôi cơ hội tìm hiểu, giới thiệu về nền văn hóa Chile giàu có, nhiều hương sắc. Từ tình yêu mến đất nước này, tôi đã tận dụng mọi cơ hội có thể để giới thiệu nền văn hóa Chile ở Việt Nam. Trong cuốn sách giáo khoa Văn học lớp 12 (phần văn học nước ngoài và lý luận văn học) của Bộ Giáo dục và Đào tạo (NXB Giáo dục, năm 2000), lần đầu tiên Văn học Mỹ Latinh được đưa vào sách giáo khoa trường phổ thông. Tôi được phân công biên soạn phần này và đã đề cập tới nền văn học Chile.

Tôi đặc biệt có cảm tình với nhạc sĩ tài ba Víctor Jara. Ở Mỹ Latinh, vào những năm 60-70 của thế kỷ trước, tên tuổi Víctor Jara rất nổi tiếng. Ông là nhà sáng tác nhạc kiêm ca sĩ tài năng, nhà giáo, đạo diễn sân khấu, nhà hoạt động chính trị trong Liên minh Đoàn kết nhân dân do Tổng thống Salvador Allende đứng đầu.

Víctor Jara rất ngưỡng mộ cách mạng Cuba, có cảm tình với Việt Nam và Chủ tịch Hồ Chí Minh. Nhạc phẩm El derecho de vivir en paz (Quyền được sống trong hòa bình) trong album cùng tên của Víctor Jara đã ca ngợi Bác Hồ (lời tác giả) có đoạn: “Nhà thơ Hồ Chí Minh - đưa quyền sống hòa bình - từ Việt Nam ra toàn nhân loại…”.

Năm 1972, Víctor Jara sang thăm Cuba và có buổi biểu diễn ở nhà hát Rondan giữa trung tâm La Habana. Hôm ấy, tôi được chiêm ngưỡng một nghệ sĩ đeo trên hai vai tới gần chục cây đàn khác nhau (có cả nhạc cụ dân tộc với hình dáng rất lạ mắt). Khi chuyển bài hát, ông lại lấy ra cây đàn mới. Từ cảm tình đến cảm phục tài nghệ của nhạc sĩ, khi đêm biểu diễn kết thúc, tôi đã cùng các bạn Cuba lên sân khấu tặng hoa và bắt tay ông.

Tháng 9-1973, ở Chile diễn ra đảo chính do giới quân sự tiến hành. Viên tướng Pinoche lên nắm quyền, thi hành chính sách đàn áp những người dân chủ. Nhạc sĩ Víctor Jara cùng nhiều nhà yêu nước Chile bị giết hại.

Những ngày diễn ra đảo chính ở Chile, chúng tôi cùng sinh viên Cuba và Mỹ Latinh đi mít tinh, tuần hành thâu đêm suốt sáng. Ở thư viện trường Đại học Tổng hợp La Habana, tôi đọc được bài thơ Cây đàn ghi ta của Víctor Jara - một sáng tác mới của Félix Pita Rodríguez đăng trên báo Cá sấu (người ta ví Đảo quốc Cuba giống hình con cá sấu xanh). Ở Cuba, nhà thơ này rất nổi tiếng bởi một phần ông có nhiều sáng tác ủng hộ Việt Nam. Trong số những tác phẩm ấy, bài thơ Hồ Chí Minh, tên Người là cả một niềm thơ được dư luận đánh giá cao ở cả Cuba lẫn Việt Nam. Nguyên bản tác phẩm được viết bằng tiếng Tây Ban Nha là: Ho Chi Minh, su nombre puede escribir en puema (dịch nghĩa: Hồ Chí Minh, tên của Người có thể viết thành thơ). Nhạc sĩ Hoàng Hiệp đã dịch bài thơ sang tiếng Việt có nhan đề: Hồ Chí Minh, tên Người là cả một niềm thơ. Tôi cho rằng, dịch như thế là sáng tạo, toát được thần thái của thi phẩm.

Trong tình cảm yêu mến Chile, kính phục Tổng thống Salvador Allende, tiếc thương nhạc sĩ Víctor Jara, tôi quyết định dịch bài thơ vừa đọc được ra tiếng Việt rồi gửi nhanh về Hà Nội cho nhà thơ Chế Lan Viên. Lời bài thơ có đoạn: “Cây đàn ghi ta của Víctor Jara/ Từng phím từng dây thuộc về Tổ quốc/ Có trái tim Chile trong hộp cây đàn...”. Mấy ngày sau, bài thơ được đăng trên báo Văn nghệ của Hội Nhà văn Việt Nam với nhan đề Cây đàn ghi ta của Víctor Jara. Nhạc sĩ Phan Nhân đã phổ nhạc bài thơ thành bài hát cùng tên mà một thời khá quen thuộc với giới trẻ yêu ca hát ở Việt Nam. Báo Văn nghệ cũng đã đăng bản nhạc ấy với đầy đủ tên tác giả bài thơ, người dịch, người phổ nhạc.