Mùa hoa ban

Đến vùng Tây Bắc vào dịp tháng 2 Âm lịch, thời tiết bắt đầu nắng ấm, sau những cơn mưa xuân, hoa ban nở trắng núi rừng. Cây ban như loại cây sim sống bền bỉ. Trên đồi cằn cỗi, cỏ tranh khô héo, nhưng cây ban vẫn xanh tươi. Hoa ban năm cánh trắng, phơn phớt hồng tím. Lá ban hình móng bò, người Thái bảo hình “đôi trái tim ghép lại”.

Nhụy ban rất ngọt, các loài ong rất ưa thích. Cánh hoa ban vừa ngọt, vừa bùi, người Thái thường lấy về đồ chín trộn với giấm, vừng thành một món nộm, ăn rất lạ. Quả ban giống như quả bồ kết, hạt già đồ chín ăn ngon như hạt đậu. Người Thái rất yêu hoa ban, nên ngày Tết trên bàn thờ luôn có cành hoa ban, dâng cúng, tỏ lòng thành kính với tổ tiên. Với tuổi trẻ, hoa ban là ước mơ trẻ mãi không già, nhiều nghị lực và tình yêu bền vững.

Một truyền thuyết về hoa ban đã được người lớn kể cho con cháu nghe về mối tình đẹp nhất và trong sáng nhất. Ngày xưa, có một đôi trai gái Thái, mồ côi, nghèo khổ, yêu nhau thắm thiết. Họ thề nguyện sống bên nhau trọn đời. Quan quân ở đấy thấy chàng trai tuấn tú muốn bắt về để phục dịch, thấy cô gái trẻ đẹp muốn cướp về để làm kẻ hầu hạ. Họ không phục tùng, cùng nhau chạy trốn vào rừng, nhưng không thoát nên quyên sinh để được ở bên nhau mãi mãi.

Nơi họ nằm xuống có một cây to, lá dày, đó là cây ban. Một cành cây nghiêng mình xuống làm tấm nệm để đôi trai gái an nghỉ. Hoa ban đồng loạt nở hoa trắng muốt, tỏa hương thơm ngát. Quan quân đến đây thấy lạ nên lùi bước. Hoa ban úa rụng hết phủ lên hai người thành một nấm mộ. Từ đấy, ai vào rừng cũng thấy cây ban luôn có một cành rũ xuống như nâng niu trìu mến đôi trai gái yêu nhau.
Trước đây vùng Tây Bắc không có lịch, nên hoa ban là lịch của đất trời:

Hoa ban tàn, anh hãy cho ngô
Hoa ban làm quả, anh hãy làm cỏ chân ruộng bậc thang.

Hoa ban nở là báo hiệu mùa xuân. Nếu hoa nở khắp vùng, hương thơm ngan ngát là hứa hẹn một mùa mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.

Hoa Ban Thuận Châu – Sơn La. Ảnh: Võ Văn Nghĩa

Mùa hoa ban nở cũng là mùa hội hoa ban, là hội của mùa xuân, của tuổi trẻ. Từ sáng tinh mơ, khắp các bản làng đồng loạt thức dậy. Tiếng trống, tiếng chiêng vang lên giục giã. Nhà nhà bếp lửa đỏ rực, luộc gà, đồ xôi và mang rượu ra làm cỗ để đãi khách. Khi đã no say, trai gái ăn mặc đẹp, màu sắc sặc sỡ đi vào rừng, tìm kiếm những cành ban vừa nở hoa, đem về dâng tặng cha mẹ. Người Thái cho rằng, hoa ban vừa biểu tượng đạo hiếu của con cháu đối với cha mẹ, vừa là biểu tượng của tuổi trẻ đầy ước mơ.

Nhiều nhóm thanh niên hái hoa xong, rủ nhau ra sông cùng hát giao duyên trên thuyền. Cánh con trai ngồi ở đuôi thuyền chơi đàn tính tẩu, cây đàn đơn giản nhưng âm thanh mềm mại, thiết tha. Cánh con gái ngồi ở mũi thuyền, cất tiếng hát say sưa giãi bày tình cảm. Con thuyền lặng lẽ trôi xuôi cho đến một bãi cát. Thuyền cập bến, họ cùng nhau chạy vào khu rừng đầy hoa ban để nhảy múa. Những cành ban đẹp nhất xếp cạnh nhau trên bãi cát.

Điệu xòe cất lên, họ cùng nắm tay nhau bước vào vòng xòe cổ truyền của người Thái. Vòng xòe được nới rộng ra vì người tham gia mỗi lúc mỗi đông thêm. Sau điệu xòe vòng, các cô gái Thái duyên dáng với dải lụa đỏ thắm tiến vào xòe khăn vui tươi, uyển chuyển. Tiếp đến là xòe nón với hình tượng đoá hoa hướng dương là hình ảnh của Tây Bắc buổi bình minh. Những cảnh sinh hoạt hằng ngày được mô phỏng trong điệu xòe như múa hái rau, múa xúc tép, múa đám cưới, múa tắm trên sông… Những bài hát giàu hình tượng, những điệu múa giao duyên đằm thắm và những bài thơ trau chuốt, mượt mà:

Thanh niên Thái còn đem đến ngày hội trò chơi dân gian giao duyên “ném còn chọn bạn tri âm”, đã cuốn hút đông đảo trai tài gái sắc các dân tộc khác tham dự. Nhiều mối tình nảy nở từ đây, dưới màu hoa ban với hương thơm tinh khiết như tâm hồn thiếu nữ Tây Bắc.