Hơn nửa thế kỷ đã trôi qua từ khi Iosif Vissarionovich Stalin bị hạ bệ sau bản báo cáo mật “Về tệ sùng bái cá nhân và những hậu quả của nó” do N.Khrushchev công bố tại một phiên họp kín của Đại hội Đảng Cộng sản Liên Xô lần thứ XX (1956). Từ thời gian đó đến nay, nhân vật lịch sử này đã trải qua nhiều cơn sóng gió phũ phàng.
Chung quanh Stalin đã diễn ra nhiều cuộc tranh luận gay gắt. Từ chỗ được tôn vinh là “vị lãnh tụ tối cao”, “người cha của các dân tộc”, “người thầy vĩ đại”, “một thiên tài quân sự”... Stalin đã bị gán cho đủ thứ tên gọi xấu xa như “kẻ độc tài khát máu”, “tên diệt chủng lớn nhất trong lịch sử”, “vị thống tướng cà mèng”... Một chiến dịch “phi Stalin hóa” được phát động trên tổ quốc của ông nhằm loại trừ vĩnh viễn tên tuổi của Stalin ra khỏi đời sống tinh thần của nước Nga.
Tuy nhiên, vào thời gian gần đây, ở Liên bang Nga vấn đề tìm hiểu sự thật về Stalin ngày càng thu hút sự quan tâm của đông đảo quần chúng. Nhiều luận điểm xuyên tạc, đổi trắng thay đen nhằm bôi nhọ nhân cách và phủ nhận những công lao to lớn của Stalin đối với công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Liên Xô vĩ đại lần lượt bị vạch trần một cách đầy sức thuyết phục. Hình ảnh đích thực về Stalin đang được phục dựng bằng những nỗ lực không mệt mỏi của các chính khách có lương tâm, của các nhà hoạt động khoa học và văn học nghệ thuật đầy tâm huyết ở trong và ngoài nước. Nhiều tư liệu quý được phát hiện, được giải mật và được công bố, giúp ta có một cái nhìn khách quan, toàn diện và đúng đắn về Stalin và những thời kỳ phức tạp trong lịch sử nhà nước Xô viết.
Gần đây, vào những dịp kỷ niệm long trọng như Cách mạng tháng Mười (7-11), Chiến thắng phát xít Đức (9-5), trận đánh lịch sử Stalingrad (2-2), Ngày chiến sĩ bảo vệ Tổ quốc (23-2)..., người ta thấy hình ảnh lãnh tụ Stalin lại xuất hiện trong các cuộc diễu hành của cựu chiến binh và nhân dân lao động.
Về mặt xuất bản phẩm, có mấy hiện tượng đáng chú ý.
Năm 2010, Nhà xuất bản Đội Cận Vệ Trẻ của Liên bang Nga vừa cho ra mắt độc giả một công trình thuộc tủ sách “Danh nhân” truyền thống - cuốn Stalin của nhà văn, nhà sử học và nhà chính trị học Svjatoslav Jur’evich Rybas. Cuốn sách đã gây nên một tiếng vang xã hội rất rộng lớn và là đề tài của nhiều cuộc thảo luận sôi nổi. Một trong những cuộc trao đổi thú vị đó đã được tổ chức bởi chính NXB Đội Cận Vệ Trẻ vào tháng 3-2010 với sự tham gia của ban lãnh đạo Công ty cổ phần mở Đội Cận vệ trẻ, đại giáo chủ Kliment, chủ tịch Hội đồng xuất bản của Giáo hội chính thống Nga cùng đông đảo các nhà văn, các nhà sử học và các nhà hoạt động văn hóa Nga. Nhiều ý kiến đã nhất trí cho rằng việc biên soạn và xuất bản cuốn sách danh nhân này là “sự dũng cảm lớn và tinh thần trách nhiệm cao” của nhà xuất bản, là “một công việc vĩ đại”. Tác giả Rybas khẳng định rằng “Stalin không phải là một hiện tượng ngẫu nhiên, lai lịch của ông là một giai đoạn lịch sử đầy tính bi kịch của ba cuộc hiện đại hóa nước Nga”, rằng “lịch sử của Stalin - đó là lịch sử của những hoàn cảnh đặc biệt”. Nhà sử học Ju. Zhukov cho rằng “Quả thực trong quá khứ của chúng ta chỉ có hai nhân vật khổng lồ thực thụ - Pie đệ nhất và Stalin. Đó là những nhân vật bằng năng lực nội tại mạnh mẽ của mình đã hai lần đưa đất nước thoát khỏi vũng lầy của sự lạc hậu mà Tổ quốc ta có lúc đã sa vào”. Còn Đại giáo chủ của đạo Chính thống Kliment thì nhấn mạnh rằng “Chính Stalin đã thống nhất lại tất cả những vùng đất đai từng bị phân tán sau năm 1917, đã quy tụ được nhân dân”.
Vừa qua, trường Đại học Công nhân mang tên I.B.Khlebnikov đã quyết định xuất bản một bộ sách đồ sộ nhiều tập mang tên Stalin - Những công trình do Richard Ivanovich Kosolapov chủ biên nhằm công bố ở mức độ tối đa di sản chính trị, khoa học và văn học của I.V.Stalin. Trong năm 2013, ba tập đầu của bộ sách đồ sộ này đã ra mắt độc giả, đã hệ thống hóa và giới thiệu tất cả văn bản của Stalin ở thời kỳ hoạt động cách mạng đầu tiên cho tới năm 1907. Riêng tập 3 nói về thời kỳ thoái trào của cuộc cách mạng Nga lần thứ nhất (tháng 5-1906 – tháng 3-1907). Tập sách bao gồm những công trình được nhiều người biết tới của Stalin vào thời kỳ đó như “Mác và Ănghen về khởi nghĩa”, “Con ngoáo ộp Mensêvich”, “Chủ nghĩa vô chính phủ hay chủ nghĩa xã hội” v.v... (NXB Prometei-info, 2013, 608 trang).
Trong số những công trình nghiên cứu về Stalin của tác giả nước ngoài vào mấy năm gần đây đáng chú ý hơn cả là cuốn Trò hèn mạt chống Stalin của một giáo sư Mỹ là Grover Furr do NXB Agoritm của Nga dịch và xuất bản năm 2007. Tác giả hồi còn là nghiên cứu sinh đã tham gia phong trào phản đối cuộc chiến tranh xâm lược của Mỹ ở Việt Nam. Ông đã nghiên cứu rất kỹ bản báo cáo mật “Về tệ sùng bái Stalin và những hậu quả của nó” do N.Khrushchev đọc tại một phiên họp kín của Đại hội Đảng Cộng sản Liên Xô lần thứ XX (1956) và đã vạch ra hơn 60 điểm sai sự thật trong tài liệu này vốn từng gây chấn động dư luận thế giới và mở đầu cho chiến dịch điên cuồng chống Stalin ở Liên Xô và trên phạm vi thế giới.
Ở nước ta, báo Văn Nghệ của Hội Nhà văn Việt Nam, tạp chí Hồn Việt của Trung tâm Nghiên cứu Quốc học và báo Văn Nghệ của TP.Hồ Chí Minh đã có bài giới thiệu và trích đăng một số chương trong cuốn sách này.
